چاره سیز دردیله داغلاندیم من

نه منیم دردیمه درمان اولاجاق

نه بو عشق عالمی بیر یان اولاجاق

گرك ای عاشیق سرگشته یاناق

چاره سیز دردلره دوشدوك ایناناق

غصه دی غم دی بیزیم عالمی میز

ئوزگه عالم دی بیزیم عالمی میز

بورا یالنیز یول آچار عاشیق لر

یول آچانماز بورا تزویریله زر

بوردا عاشیق نه می ایستر نه ملك

قالماز عاشیق ده نه آرزی نه دیلك

ایسته سن یول تاپاسان اؤلكه میزه

قاتاسان طالعیوی سنده بیزه

قالمیا سنده نه آرزی نه دیلك

دینله نئی دن كی دئییر اوندا گرك

وئره سن قلبیوی جاندان كئچه سن

باده ی فقر و فنادان ایچه سن

یاناسان شمع كیمی باشدان آیاقا

دؤنه سن داغ كیمی سینماز دایاغا

قویاسان باشیوا عشقین تاجینی

داداسان هم شیرینی هم آجینی

یاراسان ظلمتی بیر نور اولاسان

منه تای شعر اولاسان شور اولاسان

توتاسان عشق مقامینده قرار

گؤره سن پرده نین آردیندا نه وار

(1368-فروردین آیی/عقیل مورادی ائلدار)

نظریه اول

سرزمین اصلی توركان آسیای میانه مناطق بین كوه های اورال و آلتای بوده است كه اولین مهاجرت تورك ها به آذربایجان در قرن هفتم قبل از میلاد همراه با ایسكیت_ سكاهاصورت گرفت.

مهاجرت های بعدی در قرن های چهارم و پنجم میلادی با آمدن هون هااتفاق افتاده است. توركان قدیم بلغار، خزر، آغاجری، كنگر، بارسیل، آوار و سابیرها كه بعضی به اروپای شرقی هم مهاجرت كرده اند، به آذربایجان آمده و در اینجا سكونت كرده اند. در زمان انوشیروان ( كه خود از طرف مادری فرزند شاهزاده آغ هون ها – هپتالیتهای زردپوست بود(23) ) نیز عده ای از اقوام تورك در آذربایجان اسكان داده شدند(38).از قرن هفتم میلادی عده ای از قبایل اوغوز ابتدا به خراسان و از آنجا به آذربایجان كوچ كردند. در قرن دهم میلادی عده ای از توركان خزر بعد از مغلوب شدن به روس ها به آذربایجان آمدند. از اواخر قرن نهم میلادی به بعد از آسیای میانه قبایل پچه - نك،اوغوز و قبچاق از مسیر شمال دریای خزر به غرب كوچ كردند و عده ای از آنان به آذربایجان آمدند. مهاجرت انبوه توركان به ایران، خصوصاً به آذربایجان در زمان سلاجقه انجام گرفت. با حمله مغول ها نیز تعدادی از اقوام تورك بصورت قسمتی از سپاهیان مغول به ایران مهاجرت كردند.

نظریه دوم

بر اساس این نظریه توركان درایران تاریخی هفت هزار ساله دارند و زبان توركی از نظر زبانشناسی ادامه زبان های نادر سومری و ایلامی است. زبان های ایلامی و سومری همانند زبان های توركی، جزء زبانهای التصاقی است(در این مورد توضیح داده خواهد شد) و تعدادی اشتراكات لغوی نیز بین زبان های سومری، ایلامی و توركی موجود است. تمدن ایلام در جنوب غرب ایران كه باتهاجم هخامنشیان به ایران بر چیده شد، یكی از متمدن ترین تمدن های ایران از 3000سال قبل از میلاد بوده است، حكومت هخامنشیان نیز بر روی ویرانه های این تمدن بنانهاده شده و حتی دربار هخامنشی كه در ابتدا از خود خط و نوشتاری نداشت از خط و زبان ایلامی استفاده می كرد. سومری ها نیز از 5000 سال قبل از میلاد تا سال 2000 قبل ازمیلاد كه توسط آشوری ها و بابلی ها نابود شدند، شاید اولین تمدن دنیا را در بین النهرین در عراق فعلی تاسیس كرده بودند. سومری ها اولین مبدعین خط و قانون محسوب میشوند. بر اساس این نظریه ریشه توركان ایران را می توان در عبور اقوام سومری و ایلامی از منطقه آذربایجان و سكونت احتمالی در این منطقه و دیگر مناطق ایران و سكونت دیگرمناطق التصاقی زبان (غیر هند و ایرانی زبان) نظیر هوری ها، آراتتاها، كاسسی ها،قوتتی ها، لولوبی ها، اورارتو ها، ایشغوزها، ماننا ها، گیلزان ها و كاسپی ها درمنطقه آذربایجان و ایران جست.

البته احتمال اینكه فقط مهاجرت های مؤخر، طبق نظریه اول از آسیای میانه به ناحیه آبادتر و پر جمعیت تر آذربایجان موفق به تغییربافت منطقه آذربایجان شده باشد، كم بوده و تركیبی از هر دو نظریه محتمل تر است. یعنی اجداد توركان اولین مهاجرین یا اولین ساكنین منطقه بودند كه با آمدن دیگر اقوام تورك،زبان و فرهنگ آنان تكوین یافته است. البته نظریه های تحریفی و مغرضانه دیگری نیزوجوددارد كه طبق آنان توركان اقلیتی مهاجم و تجاوزگر نمایانده می شوند كه به زورزبان خود را در ایران تحمیل كرده اند! در مطالب آتی به نقد این نظریات و رد آنهاخواهیم پرداخت.